Στη σύγχρονη Τουρκία, δεν είναι σπάνιο φαινόμενο να «αποκαλύπτεται» δημόσια η εβραϊκή ταυτότητα γνωστών προσώπων – ιδιαίτερα όταν πρόκειται για πολιτικούς εχθρούς. Ένα από τα πιο διαδεδομένα βιβλία στην Τουρκία τα τελευταία χρόνια αφορούσε τις υποτιθέμενες εβραϊκές ρίζες του Ερντογάν και της γυναίκας του – «προφανώς» μέρος μιας εβραϊκής συνωμοσίας για να αποδυναμωθεί η Τουρκία μέσω της διάλυσης του κοσμικού συστήματος. Αντίστοιχα από την άλλη πλευρά, εκδόθηκαν βιβλία που «αποδείκνυαν» την εβραϊκή ταυτότητα μελών της κοσμικής ελίτ, ενώ ήδη από παλιά υπάρχει σε ισλαμιστικούς κύκλους η φήμη, με βάση την οποία ο κρυπτο-Εβραίος Ατατούρκ ως μέρος (μιας ακόμα) εβραϊκής συνομωσίας διέλυσε την Οθωμανική Αυτοκρατορία και το Χαλιφάτο.
Σίγουρα η αντιεβραϊκή συνωμοσιολογία δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο της τουρκικής κοινωνίας. Υπάρχει όμως ίσως και κάποιος ιστορικός λόγος, που η κατηγορία περί κρυπτο-εβραϊκότητας επανέρχεται τόσο συχνά στον τούρκικο δημόσιο λόγο;
Ο Σαμπετάι Σεβί κι οι ακόλουθοί του
Η οθωμανική Σμύρνη τον 17ο αιώνα μετατρεπόταν από μια μικρή κι ασήμαντη, καθαρά τουρκική-μουσουλμανική πόλη, σε ένα αναπτυσσόμενο εμπορικό κέντρο της Αυτοκρατορίας, με πολυθρησκευτικό και πολυεθνικό χαρακτήρα. Στο τέλος του αιώνα οι μη μουσουλμανικές κοινότητες ήδη ήταν το μισό του συνολικού πληθυσμού της πόλης.
Σ’ αυτήν την πόλη γεννήθηκε ο Σαμπετάι Σεβί (1626-1676), ραββίνος στην τοπική εβραϊκή κοινότητα. Διαδεδομένα τότε στην Αυτοκρατορία ήταν διάφορα θρησκευτικά κινήματα με ετερόδοξο χαρακτήρα. Σ’ αυτό το περιβάλλον, ο Σαμπετάι «αποκαλύφθηκε» το 1648 στους Εβραίους οπαδούς του ως ο Μεσσίας. Ταξιδεύοντας συνεχώς στις οθωμανικές κτήσεις, επέκτεινε την επιρροή του σε πολλά σημαντικά εβραϊκά κέντρα της εποχής: Κάιρο, Αλεξάνδρεια, Θεσσαλονίκη, Ιερουσαλήμ.
Ο Σαμπετάι Σεβί.
Πηγή: http://www.thejc.com
Πηγή: http://www.thejc.com
Αυτή η εξέλιξη δεν άρεσε φυσικά στους άλλους Εβραίους ραββίνους, που προσπάθησαν να τον πολεμήσουν με ότι μέσο διέθεταν. Όταν το 1665 ο Σαμπετάι εκδηλώθηκε και δημόσια ως Μεσσίας, αυτό ανησύχησε ακόμα και την οθωμανική διοίκηση. Οι οθωμανικές αρχές τον συνέλαβαν και του δόθηκε η επιλογή, είτε να εκτελεστεί, είτε να πραγματοποιήσει ένα θαύμα (ως απόδειξη του ότι είναι Μεσσίας), είτε να προσχωρήσει στο Ισλάμ. Ο Σαμπετάι επέλεξε το τελευταίο – και στο εξής θα άκουγε στο όνομα Αζίζ Μεχμέτ.
Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι έχασε και την επαφή με όλους τους οπαδούς του. Αν και πολλοί απογοητεύτηκαν και τον εγκατέλειψαν, άλλοι τον ακολούθησαν στην προσχώρηση στο Ισλάμ. Κρυφά ακολουθούσαν ένα μάλλον συγκρητιστικό δόγμα, βασισμένο σ’ έναν κατάλογο με 18 εντολές και με επιρροές τόσο από τον εβραϊκό όσο και το μουσουλμανικό μυστικισμό. Οι άνθρωποι αυτοί, πρώην Εβραίοι και νυν Μουσουλμάνοι (τουλάχιστον επιφανειακά), ονομάστηκαν από τον έξω κόσμο Ντονμέδες (δηλαδή αποστάτες), αν κι οι ίδιοι αποκαλούσαν τους εαυτούς τους Μααμινίμ(=πιστοί). Έμελλε να επιβιώσουν ως ομάδα τουλάχιστον για μερικούς αιώνες.
Από το θάνατο του Σεβί μέχρι τους Νεότουρκους
Όταν ο Σαμπετάι Σεβί πέθανε, οι Ντονμέδες δεν αριθμούσαν πάνω από μερικές εκατοντάδες οικογένειες: κυρίως στην Αδριανούπολη, τη Σμύρνη και την Προύσα. Η κοινότητα μεγάλωσε όμως στη συνέχεια χάρη σε νέους εξισλαμισμούς, ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη. Η πόλη αυτή θα γινόταν σύμβολο για τους Ντονμέδες, σε σημείο που στα τούρκικα η λέξη «Σελανικλί» (Σαλονικιός) να γίνει συνώνυμη του Ντονμέ.
Το Γενί Τζαμί στη Θεσσαλονίκη, κτισμένο το 1902, ήταν χώρος λατρείας κυρίως για τους ντονμέδες, μέχρι και την ανταλλαγή πληθυσμών. Σήμερα χρησιμοποιείται ως Αρχαιολογικό Μουσείο.
Τμήμα της διακόσμησης από το Γενί Τζαμί: η ομοιότητα με το αστέρι του Δαβίδ μπορεί να είναι τυχαία, μπορεί και όχι.
Η μυστικότητα των θρησκευτικών τους πρακτικών (ανάλογη με άλλες ετερόδοξες κοινότητες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, όπως οι Αλεβίτες) σημαίνει ότι δεν ξέρουμε πολλά γι’ αυτές σήμερα. Φαίνεται ότι τηρούσαν τόσο εβραϊκές όσο και μουσουλμανικές παραδόσεις, με συνέπεια να τους βλέπουν κι οι δύο κοινότητες με δυσπιστία: οι Εβραίοι τους θεωρούσαν αποστάτες, ενώ οι Μουσουλμάνοι αμφισβητούσαν την ειλικρίνεια του εξισλαμισμού τους. Σαν γλώσσα στις θρησκευτικές τους λειτουργίες φαίνεται ότι χρησιμοποιούσαν αρχικά τα εβραϊκά, μετά τα εβραιο-ισπανικά (Λαντίνο) και τέλος (στην τελευταία περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) τα τούρκικα.
Σύντομα μετά το θάνατο του Σαμπετάι Σεβί, οι Ντονμέδες διασπάστηκαν σε τρεις υπο-ομάδες. Για αιώνες, παντρευόντουσαν μόνο μεταξύ τους: φαίνεται μάλιστα ότι γάμοι γίνονταν μόνο στους κόλπους της κάθε υπο-ομάδας. Λειτουργούσαν δηλαδή σαν εντελώς κλειστές κοινότητες. Στη Θεσσαλονίκη ζούσαν στη δική τους συνοικία, ανάμεσα στις εβραϊκές και τις μουσουλμανικές, και είχαν δικό τους νεκροταφείο και σχολεία. Πολλοί δραστηριοποιήθηκαν στον τομέα του εμπορίου, έδωσαν ιδιαίτερη σημασία στην παιδεία και γενικά πολλοί ανέβηκαν κοινωνικά. Στις αρχές του 20ού αιώνα φαίνεται ότι υπήρχαν πάνω από 10.000 ντονμέδες στη Θεσσαλονίκη.
Ενδιαφέρον είναι το ότι αρκετοί Ντονμέδες συμμετείχαν στις επαναστατικές διεργασίες της ύστερης οθωμανικής περιόδου – ίσως όχι περίεργο, για μια κοινότητα της οποίας η ίδια η δημιουργία είχε επαναστατικά χαρακτηριστικά. Παράδειγμα είναι το κίνημα των Νεότουρκων: ο Δρ. Ναζίμ ήταν ένας από τους κύριους ιδεολόγους του κινήματος, ενώ ο Μεχμέτ Τζαβίντ Μπέης έφτασε μέχρι και τη θέση του Υπουργού Οικονομικών στη νεοτουρκική κυβέρνηση – κι οι δυο ήταν απόγονοι γνωστών ντονμέδικων οικογενειών. Φαίνεται ότι πολλοί Ντονμέδες έτειναν προς την υποστήριξη του διαχωρισμού κράτους-θρησκείας και του προοδευτικού τουρκικού εθνικισμού: ακόμα μια αναλογία με άλλες ετερόδοξες κοινότητες όπως οι Αλεβίτες. Αυτό πάντως μάλλον συνέβαλε στην εχθρότητα εναντίον τους από συντηρητικούς Μουσουλμάνους, ενώ από την άλλη οι πιο ρατσιστές εθνικιστές δύσκολα τους δέχονταν, λόγω του «μη τούρκικου αίματός» τους.
Οι Ντονμέδες στη σύγχρονη Τουρκία
Στην ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών το 1924, οι Ντονμέδες θεωρήθηκαν ως Μουσουλμάνοι κι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη, με πιο συχνούς προορισμούς την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη. Το κατά πόσο επιβιώνουν μέχρι σήμερα ως κοινότητα, δεν είναι εύκολο να απαντηθεί, αφού οι ίδιοι προτιμούν να αποφεύγουν τη δημοσιότητα. Γενικά πάντως επιδίωξαν την πλήρη ένταξή τους στο νέο τούρκικο έθνος, μάλιστα άρχισαν να παντρεύονται κι εκτός της κοινότητάς τους, με άλλους Τούρκους μουσουλμάνους. Και, θεωρητικά τουλάχιστον, το νέο κοσμικό πλαίσιο της Τουρκικής Δημοκρατίας του Ατατούρκ έδωσε και στους Ντονμέδες τη δυνατότητα να γίνουν αποδεκτοί ως πλήρες μέλος του τουρκικού έθνους.
Το νεκροταφείο Μπιουλμπιουλντερέ στο Σκούταρι της Κωνσταντινούπολης, όπου θάφτηκαν πολλοί από τους Ντονμέδες που ήρθαν από τη Θεσσαλονίκη κατά την ανταλλαγή. Σε αντίθεση με άλλα μουσουλμανικά νεκροταφεία, κάποιοι τάφοι έχουν φωτογραφίες των νεκρών.
Πηγή: http://www.uskudaristanbul.com
Πηγή: http://www.uskudaristanbul.com
Κι όμως, το 1942 οι διακρίσεις εναντίον τους εμφανίστηκαν με τον πιο επίσημο τρόπο. Εκείνη τη χρονιά επιβλήθηκε ο Φόρος Κεφαλαίου. Θεωρητικά δικαιολογήθηκε με τη δύσκολη οικονομική κατάσταση λόγω Παγκοσμίου Πολέμου. Κατά την επιβολή του όμως, οι πολίτες της Δημοκρατίας χωρίστηκαν – παρά τις διακηρύξεις περί ισότητας – σε τρεις κατηγορίες: τους Μουσουλμάνους, τους μη-Μουσουλμάνους και τους Ντονμέδες. Οι μη-Μουσουλμάνοι πλήρωσαν το τετραπλάσιο ποσοστό ως φόρο σε σχέση με τους Μουσουλμάνους, ενώ οι Ντονμέδες το διπλάσιο.
Η διαφορετική φορολόγηση των Ντονμέδων σε σχέση τόσο με τους Μουσουλμάνους όσο και με τους αλλόθρησκους, λέει πολλά. Δείχνει ότι οι τούρκικες ελίτ δεν τους έριχναν στο ίδιο επίπεδο με τους Χριστιανούς ή τους Εβραίους, αλλά δεν τους εμπιστευόντουσαν κι εντελώς ως ομοεθνείς. Στη συνέχεια αυτός ο φόρος καταργήθηκε. Παρ’ όλα αυτά, είναι ενδιαφέρον όχι μόνο ότι υπήρξε αλλά και το πώς εφαρμόστηκε: πώς ήξεραν οι τούρκικες αρχές ποιος είναι ντονμές, από την στιγμή που αυτοί δεν υπήρχαν καν ως αναγνωρισμένη θρησκευτική κοινότητα;
Αυτή ήταν μάλλον η πρώτη και τελευταία φορά που το τούρκικο κράτος αντιμετώπισε τους Ντονμέδες ως ξεχωριστή ομάδα. Πάντως η δυσπιστία απέναντι τους δεν εξαφανίστηκε ούτε μετά τον πόλεμο – ιδιαίτερα ακροδεξιοί εθνικιστές ή ισλαμιστές επιτίθενται κατά καιρούς στους Ντονμέδες, τους οποίους εντάσσουν μαζί με άλλες ομάδες (Εβραίοι, Μασώνοι κ.λπ.) σε υποτιθέμενες αντιτουρκικές ή αντιμουσουλμανικές συνωμοσίες. Απ’ αυτές δεν θα μπορούσε φυσικά να λείπει κι η κατηγορία ότι ο ίδιος ο Ατατούρκ είχε ντονμεδική καταγωγή – εξάλλου ήταν και Θεσσαλονικιός.
Η ύπαρξη ομάδων όπως οι Ντονμέδες, ή και άλλων όπως οι Λινοπάμπακοι στην Κύπρο ή οι Μπεκτασήδες, δείχνει πόσο σύνθετη ήταν τελικά η θρησκευτική ζωή στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Επίσης, το ότι έγιναν συστατικό μέρος του νέου τούρκικου έθνους, δείχνει πόσο πολύπλοκο πράγμα είναι η σύγχρονη τούρκικη ταυτότητα. Και πόσο αφελής είναι η συνηθισμένη σε μας αντίληψη «ο Τούρκος είναι Τούρκος» – ο (σύγχρονος) Τούρκος κάθε άλλο παρά απλά Τούρκος είναι.